....

Новая армянская литература

XIX век

..

New Armenian literature

XIX century

..

Հայ նոր գրականություն

XIX դար

....

....

В литературе второй половины XVIII – начала XIX вв. главенствующим направлением был классицизм. Его представители, воссоздавая историю борьбы армянского народа с иноземными поработителями, писали на древнеармянском языке — грабаре — недоступном широким кругам читателей. Литературу на понятном народу новоармянском языке — ашхарабаре — представляла народная ашугская поэзия, получившая особое распространение в первой половине XIX в. С 1820-х в творчестве писателей так называемого «переходного периода» стал формироваться новоармянский литературный язык — ашхарабар. В 1840–1850-х гг. поэт Гевонд Алишан впервые написал цикл стихотворений «Песни Наапета» на ашхарабаре.

Утверждение романтизма и начало новой армянской литературы связано с именем просветителя-демократа Хачатура Абовяна (1809–1848). Он учился в Эчмиадзинской семинарии и Дерптском университете. Абовян оставил богатое литературное наследие, произведения в различных жанрах: стихотворения, поэмы, рассказы, романы, басни, публицистику, исследования по этнографии и историографии. Писал он на ашхарабаре, демократизировал литературу, впервые изобразил человека из народа. Главным произведением в его творчестве является роман «Раны Армении» (написан в 1840, издан после смерти автора в 1858), посвящен событиям 1826–1828 гг., времени присоединения Восточной Армении к России.

Утверждение романтизма в литературе западных армян связано с творчеством Г. Алишана, М. Пешикташляна, чья поэзия отразила пафос национально-освободительного движения. В творчестве лирика Петроса Дуряна армянский романтизм получил наивысшее развитие.

В 1870–1880-х гг. писал представитель гражданской поэзии Рафаэл Патканян (одно из лучших его стихотворений «Слезы Аракса»). Развитие социально-бытового романа связано с именем Перча Прошяна. В творчестве романиста и педагога Газароса Агаяна, автора популярных сказок, выразились просветительские идеи.

Габриел Сундукян (1825–1912) — основоположник новой армянской реалистической драматургии. Он выступал с позиций критического реализма, отображал нравы и быт старого города.  Бытовая проблематика в его пьесах поднимается до уровня широких социальных обобщений, вскрываются жизненные противоречия. В пьесах «Хатабала» (1967), «Пепо» (1871), «Разоренный очаг» (1872) душевная чистота и нравственность трудового человека противопоставляются корысти и беспринципности буржуазии.

В литературе западных армян сатирик и драматург Акоп Паронян в произведениях 1870–1880-х гг. достиг социально-политических обобщений, подверг осмеянию буржуазное общество, произвол властей. Развитие драматургии в западноармянской литературе связано с именем сатирика и драматурга Акопа Пароняна (1843–1891). Основные его произведения: комедии «Слуга двух хозяев», «Льстец», «Восточный дантист», «Дядя Багдасар», сатирические очерки «Прогулка по кварталам Константинополя».

Выразителями идей национально-освободительного движения 1870–1880-х гг. стали романисты Церенц и Раффи, работавшие в жанре армянского исторического романа. Церенц (Овсеп Шишманян, 1822–1888) — автор романов «Торос, сын Левона» (1877), «В муках рождения» (1879), «Теодорос Рштуни» (1881). «Торос, сын Левона» — первый образец исторического романа в армянской литературе в классическом понимании жанра.

Раффи (Акоп Мелик-Акопян, 1835–1888) — автор многочисленных произведений в различных жанрах: стихотворений, публицистики, критических исследований, социально-бытовых романов «Искра», «Хент» («Безумец»), «Золотой петух», в которых разрабатывались мотивы столкновения нового и старого укладов, социальной справедливости, освободительной войны XIX в. Выдающийся мастер монументальной эпопеи: романы «Давид Бек», «Паруйр Айказн» и шедевр национальной исторической прозы роман «Самвел».

В 1880–1890-х гг. ведущим направлением становится критический реализм. Выступает плеяда прозаиков: Нар-Дос (Микаэл Ованнисян), Мурацан (Григор Тер-Ованнисян), Вртанес Папазян, Арпиар Арпиарян, Григор Зохраб, Тигран Камсаракан, романист и драматург Александр Ширванзаде («Намус», «Хаос»). В их творчестве реалистическое отражение процесса утверждения буржуазных отношений сочеталось с критикой извечных пороков человека.

Синтезом традиций армянской литературы XIX в. и армянской классической поэзии стало творчество Ованеса Туманяна (1869 –1923), «поэта всех армян», писателя, публициста, крупного общественного, политического деятеля. Туманян выполнил ту же функцию в армянской литературе, что Пушкин в русской. Он соединил народное словотворчество с книжным, придав новое качество поэзии и литературному языку. Создал цикл лироэпических поэм («Поэт и Муза», «Стенание», «Ануш», «Маро», «Сако Лориец»), стихотворений, баллад, в которых запечатлены картины родной природы, образы цельных, духовно прекрасных людей из народа. Туманян обработал эпос «Давид Сасунский» (1902), народные сказки. Писал философские четверостишия.

..

In the literature of the second half of the XVIII - early XIX centuries classicism was the dominant direction. Its representatives, recreating the history of the Armenian people's struggle against foreign oppressors, wrote in the ancient Armenian language – grabar, inaccessible to a wide range of readers. Folk ashugh poetry represented literature in a language understandable by the people which was widely spread during the first half of the XIX century. Since the 1820s, the writings of the so-called «transition period» writers began to form a new Armenian literary language - ashkharhabar. In the 1840-1850s, for the first time, Ghevond Alishan wrote a cycle of poems «Songs of Nahapet» in ashkharhabar.

The affirmation of romanticism and the beginning of new Armenian literature is related to the name of the illuminator and democrat Khachatur Abovyan. He studied at the Echmiadzin Seminary and the University of Dorpat. Abovyan left a rich literary heritage in various genres: poems, stories, novels, fables, journalistic research, also, research on ethnography and historiography. He wrote in ashkharhabar, democratized literature, first portrayed a person from the people. He wrote in ashkharhabar. The most famous work by Abovyan is the novel «Wounds of Armenia» (written in 1840, published after the death of the author, in 1858), dedicated to the events of 1826-1828, the time of the annexation of Eastern Armenia to Russia.

The rise and assertion of romanticism in the literature of Western Armenians is associated with the works of Ghevond Alishan, Mkrtich Peshiktashlyan, whose poetry reflected the pathos of the national liberation movement. In the works of Petros Duryan lyric Armenian romantic poetry was brought to its highest development.

In the 1870-1880's Raphael Patkanian, a representative of civil poetry, wrote one of his best poems – «Tears of Araks». The development of the social novel is related to the name of Perch Proshyan. In the works of the novelist and teacher Ghazaros Aghayan, who was also the author of popular fairy tales, enlightening ideas were expressed.

Gabriel Sundukyan (1825–1912) is the founder of the new Armenian realistic drama. He is the representative and speaker of critical realism ideas, and has reflected the moral and mode of an old city life. Household issues are brought to the level of broad social generalizations, as well as life contradictions are totally revealed in his plays. In the plays «Khatabala», «Pepo», «Ruined Family» («Qandvats odjakh») the spiritual purity and morality of the working class are contrasted to the the bourgeoisie’s greed and unscrupulousness.

The development of drama in Western Armenian literature is associated with the name of the satirist and playwright Hakob Paronyan (1843-1891). Concerning the literature of Western Armenia, satirist and playwright Hakob Paronyan in his works of 1870-1880's has achieved socio-political generalizations, ridiculing bourgeois society, arbitrariness of the authorities. His most outstanding works are the comedy «Servant of Two Masters», «The Flatterer», «The Eastern Dentist», «Baghdasar Aghbar», satirical essay «A Tour in Polis Neighborhoods».  

Tserents and Raffi were the novelists who expressed the ideas of the national liberation movement of 1870-1880's, writing mainly in the genre of the historical novel. Tserents (Hovsep Shishmanian, 1822-1888) - author of the novels «Toros, son of Levon» (1877), «In the throes of birth» (1879), «Theodoros Rshtuni» (1881). «Toros, son of Levon» is the first sample of a historical novel in Armenian literature in the classical sense of the genre.

Raffi (Hakob Melik-Hakobyan, 1835-1888) is the author of numerous works in various genres: poems, publicism, critical research, social novels such as «Sparks», «The Fool», «The Golden Rooster» in which the motives of the clash of new and old moralities, social justice, the liberation war of the nineteenth century were developed. He is an outstanding master of monumental epic: novels «David Bek», «Paruyr Haykazn» and a masterpiece of national historical prose novel «Samvel».

Critical realism becomes the leading direction in the 1880s and 1890s. A pleiad of prose writers such as Nar-Dos (Mikayel Hovhannisyan), Muratsan (Grigor Ter-Hovhannisyan), Vrtanes Papazyan, Arpiar Arpiaryan, Grigor Zohrab, Tigran Kamsarakan, novelist and playwright Alexander Shirvanzade («Namus», «Chaos») start creating their masterpieces in this period. Their works presented the realistic reflection of the process of establishing bourgeois relations, combined with criticism of the eternal vices of man.

Works of Hovhannes Tumanyan (1869-1923), known as «all-Armenian poet», as well as publicist, major public and political figure, became the synthesis of the traditional Armenian literature of the XIX century and Armenian classical poetry. Tumanyan performed the same function in the Armenian literature that Pushkin did in the Russian one. He combined folk word-making with literary one, bringing a new quality to poetry and literary language. Tumanyan created a cycle of lyric poems («The poet and Muse», «Groan», «Anoush», «Maro», «Sako of Lori»), ballads, in which images of native nature, spiritually beautiful people are described. Tumanyan developed the national epic poem of «Sasuntsi David» (1902), folk tales. He also wrote philosophical quatrains.

..

18-րդ դարի երկրորդ կեսի և 19-րդ դարասկզբի գրականության մեջ գերակա ուղղություն էր կլասիցիզմը: Նրա ներկայացուցիչները հայ ժողովրդի՝ օտարազգի նվաճողների դեմ մղած պայքարի պատմությունը կերտելիս գրում էին ընթերցողների լայն շրջանակների համար անհասանելի հին հայերենով՝ գրաբարով: Գրականությունը ժողովրդին հասկանալի լեզվով ներկայացնում էր աշուղական պոեզիան, որը լայն տարածում ստացավ հատկապես 19-րդ դարի առաջին կեսին: 1820-ականներին՝ հայոց գրականության համար այսպես կոչված անցումային փուլում, գրողների ստեղծագործություններում սկսեց ձևավորվել նոր գրական հայերենը՝ աշխարհաբարը: 1840-50-ական թվականներին Ղևոնդ Ալիշանը առաջին անգամ աշխարհաբարով  գրեց բանաստեղծությունների շարք՝  «Նահապետի երգեր»:

Ռոմանտիզմի ամրապնդումը և հայ նոր շրջանի գրականության սկզբնավորումը կապված են հայ լուսավորիչ, ազատական գաղափարների կրող Խաչատուր Աբովյանի (1809–1848) անվան հետ: Նա սովորել է Էջմիածնի վանական դպրոցում, ապա Դորպատի համալսարանում: Աբովյանը թողել է գրական հարուստ ժառանգություն, տարբեր ժանրերում գրված ստեղծագործություններ՝ բանաստեղծություններ, պոեմներ, պատմվածքներ, վեպեր, առակներ, հրապարակախոսական երկեր, էթնոգրաֆիկ և պատմագիտական հետազոտություններ, որոնք գրում էր աշխարհաբարով՝ ազատականացնելով գրականությունը և առաջին անգամ պատկերելով ժողովրդի միջից դուրս եկած մարդուն: Աբովյանի գլխավոր աշխատությունը «Վերք Հայաստանի» պատմավեպն է (գրվել է 1840 թվականին, հրապարակվել հեղինակի մահից հետո՝ 1858 թվականին) ՝ նվիրված 1826-28 թթ.՝ Արևելյան Հայաստանի՝ Ռուսական կայսրության կազմի մեջ մտնելու ժամանակաշրջանին:

Արևմտահայ գրականության մեջ ռոմանտիզմի ամրապնդումը կապված է Ղևոնդ Ալիշանի, Մկրտիչ Պեշիկթաշլյանի անունների հետ, ում պոեզիան արտահայտել է ազգային-ազատագրական շարժման ողջ պաթոսը: Պետրոս Դուրյանի քնարերգությամբ հայ գրական ռոմանտիզմը հասավ իր գագաթնակետին:

1870-80-ականներին ստեղծագործում էր Ռափայել Պատկանյանը՝ քաղաքացիական բանաստեղծության ուղղության ներկայացուցիչը, և նրա ամենահայտնի բանաստեղծությունը «Արաքսի արտասուք»-ն է: Սոցիալ-կենցաղային վեպի զարգացումը կապված է Պերճ Պռոշյանի անվան հետ: Վիպասան և մանկավարժ Ղազարոս Աղայանի՝ հայտնի հեքիաթների հեղինակի ստեղծագործություններում արտահայտվում էին լուսավորչական գաղափարներ:

Հայ նոր ռեալիստական դրամատուրգիայի հիմնադիրը դարձավ Գաբրիել Սունդուկյանը (1825–1912): Նա հանդես էր գալիս քննադատական ռեալիզմի դիրքերից, արտացոլում հին քաղաքի բարքերը և կենցաղը: Նրա պիեսներում կենցաղային խնդիրները բարձրացված են սոցիալական լայն ընդհանրացումների մակարդակի՝ բացահայտելով կյանքի հակասությունները: Նրա «Խաթաբալա» (1967), «Պեպո» (1871) և «Քանդված օջախ» (1883) պիեսներում աշխատավոր մարդու հոգու մաքրությունն ու բարոյականությունը հակադրվում են բուրժուազիայի ներկայացուցիչների ագահությանն ու անսկզբունքայնությանը:  

Դրամատուրգիայի զարգացումը արևմտահայ գրականության մեջ կապված է երգիծաբան և դրամատուրգ Հակոբ Պարոնյանի (1843–1891) անվան հետ: Նա 1870-80-ականների իր ստեղծագործություններում կատարում էր սոցիալ-քաղաքական ընդհանրացումներ, ծաղրի ենթարկում բուրժուա հասարակությանը, իշխանությունների կամայականությունները: Պարոնյանի հիմնական ստեղծագործություններն են «Երկու տերով ծառա մը», «Ատամնաբույժն արևելյան», «Պաղտասար աղբար», «Պտույտ մը Պոլսո թաղերուն մեջ» երգիծական ակնարկների շարքը:

1870-80-ականների ազգային-ազատագրական շարժման գաղափարների արտահայտողները դարձան Ծերենցը և Րաֆֆին, ովքեր ստեղծագործում էին պատմավեպերի ժանրում: Ծերենցը (Հովսեփ Շիշմանյան, 1822–1888) «Թորոս Լեւոնի» (1877), «Երկունք Թ դարու» (1879), «Թեոդորոս Ռշտունի» (1881) վեպերի հեղինակն է:  «Թորոս Լեւոնի» վեպը հայ գրականության մեջ պատմավեպի առաջին նմուշն է այդ ժանրի դասական իմաստով:

Րաֆֆին (Հակոբ Մելիք-Հակոբյան, 1835-1888) բազմաթիվ աշխատությունների՝ բանաստեղծությունների, հրապարակախոսական երկերի, քննադատական հետազոտությունների հեղինակ է: Նրա գրչին են պատկանում սոցիալ-կենցաղային ժանրի հետևյալ վեպերը՝ «Կայծեր», «Խենթը», «Ոսկի աքաղաղ», որոնցում հեղինակը ներկայացրել է հին ու նոր կարգերի բախումը, սոցիալական անարդարությունը, 19-րդ դարի ազատագրական շարժումները: Րաֆֆու մոնումենտալ-էպիկական երկերից են «Դավիթ Բեկ», «Պարույր Հայկազն» վեպերը և ազգային պատմական վեպի գլուխգործոց «Սամվել»-ը:

1880-1890-ականներին որպես առաջատար ուղղություն զարգանում է քննադատական ռեալիզմը: Հանդես է գալիս այդ ժանրում ստեղծագործող արձակագիրների մի ողջ աստղաբույլ՝ Նար-Դոսը (Միքայել Հովհաննիսյան), Մուրացանը (Գրիգոր-Տեր-Հովհաննիսյան), Վրթանես Փափազյանը, Արփիար Արփիարյանը, Գրիգոր Զոհրապը, Տիգրան Կամսարականը, վիպասաց և դրամատուրգ Ալեքսանդր Շիրվանզադեն («Նամուս», «Քաոս») և այլք: Նրանց ստեղծագործություններում բուրժուա հարաբերությունների ամրապնդման իրատեսական արտացոլանքը համակցված է մարդկային հավերժական մեղքերի ու չաքրիների քննադատությանը:

19-րդ դարի հայ գրականության ավանդույթների և դասական պոեզիայի համակցություն է դառնում Հովհաննես Թումանյանի (1869–1923)՝ «Ամենայն հայոց բանաստեղծի» ստեղծագործությունը, ով նաև հրապարակախոս էր, հասարակական և քաղաքական խոշոր գործիչ: Հայ գրականության մեջ նա կատարեց նույն գործառույթը, ինչ Պուշկինը ռուս գրականության համար. նա միավորեց ժողովրդական բառաստեղծումը գրքայինի հետ՝ պոեզիային և  գրական լեզվին հաղորդելով նոր որակ: Ստեղծեց լիրիկա-էպիկական պոեմների շարք («Պոետն ու Մուսան», «Հառաչ», «Անուշ», «Մարո»), ինչպես նաև բանաստեղծություններ, բալլադներ, որոնցում պատկերել է հայրենի բնության, ժողովրդի հոգևոր գեղեցկությունը: Թումանյանը մշակել է «Սասունցի Դավիթ» էպոսը (1902), ժողովրդական բազմաթիվ հեքիաթներ, նաև գրում էր փիլիսոփայական քառյակներ:

....